صنعت پتروشیمی یکی از صنایع پربازده در کشور است که تاثیر زیادی بر اشتغال زایی و توسعه اقتصادی دارد . یکـی از مهمترین خصوصیات صنعت پتروشیمی ارزش افزوده بسیار بالای آن است. بدین مفهوم که با تغییرات شیمیایی و فیزیکـی بر روی هیدروکربورهای نفتی و گازی می توان ارزش محصول را به میزان ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داد.

واژه‌ی پتروشیمی از دو کلمه پترول و شیمی ترکیب شده و معنی لغوی آن مواد شیمیایی حاصله از نفت است. این واژه برای اولین بار در 1942 توسط عده ای از سازندگان مواد شیمیایی، به کار برده شد. به طور کلی مواد پتروشیمی آن گروه از محصولات شیمیایی هستند که از طریق تغییر شکل یافتن یا فعل و انفعالات قسمتی از هیدروکربورهای نفت یا گاز طبیعی با سایر مواد تهیه می شوند.

محصولات پتروشیمی دارای موارد استعمال عمومی و صنعتی متعدد از قبیل ) پارچه  نایلون، دارکرون، پشم و پنبه مصنوعی) لوازم الکتریکی، کودهای شیمیایی، حلال ها، مواد پاک کننده و غیره است.

محصولات پتروشیمی را می توان به سه دسته مشخص تقسیم کرد: محصولات اصلی مانند اتیلن، پروپیلن، گوگرد، بنزین، آمونیاک و غیره. این محصولات پایه و اساس محصولات متعدد دیگر پتروشیمی را تشکیل می دهد. محصولات میانی که از محصولات اصلی تولید شده و مواد اولیه کارخانه های تولید کننده محصولات نهایی را تشکیل می دهند. مانند پلی کلروروینیل (پی وی سی )، ملامین و… . سومین دسته از محصولات پتروشیمی محصولات نهایی هستند که برای ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به کار می روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیکی، لاستیک،کودهای شیمیایی و غیره.

محصولات پتروشیمی چیست و چه نقشی در زندگی روزه ما دارد؟

محصولات پتروشیمی نقش بسیار مهمی در زندگی روزمره ما بازی می کنند. تقریباً اغب وسائل و تجهیزاتی که با آنها سر و کار داریم به نوعی مواد پتروشیمی در آنها به کار رفته است. مواد پتروشیمی از نفت و مشتقات نفتی ساخته می شوند؛ بنابراین قیمت جهانی نفت نقش مهمی در نوسانات قیمتی محصولات پتروشیمی دارد.

رشد اقتصادی یا تولید ناخالص داخلی بسیاری از کشورها به نفت و محصولات پتروشیمی وابسته است. بسیاری از محصولات پتروشیمی علاوه بر اینکه صادر می شوند در داخل نیز مصارف بالایی دارند. لذا محصولات پتروشیمی وظیفه مهم تامین ارز برای کشور را بخصوص در شرایط تحریمی بر عهده دارند. لاستیک، رنگ، کود، الکل، باتری و … از محصولات پتروشیمی مهم هستند. واضح است به دلیل تنوع بسیار بسیار زیاد محصولات پتروشیمی امکان نام بردن از تمام آنها در این نوشتار وجود ندارد.

منظور از صنایع بالادستی یا پایین دستی پتروشیمی چیست؟

در اصطلاحات صنعت نفت، از صنایع بالا دستی و صنایع پایین دستی نام برده می شود. به طور کلی بخش بالا دستی صنعت نفت شامل مرحله اکتشاف، استخراج و بخش انتقال و عرضه نفت و گاز به پالایشگاه ها و بخش پایین دستی شامل پالایشگاه ها، پتروشیمی ها و بخش انتقال و عرضه فرآورده های نفت و گاز به مصرف کنندگان نهایی است.

صنایع پایین دستی پتروشیمی

صنایع پایین دستی بخشی از صنعت پتروشیمی هستند که معمولا نقشی در بخش تولیدات ندارند و فعالیت این بخش در ارتباط با مصرف کنندگان صورت می‌گیرد. برقراری ارتباط با مصرف کنندگان و توزیع و فروش محصولات از عمده کارهای صنایع پایین دستی است. صنایع پایین دستی علاوه بر تامین نیازهای داخلی و اشتغال زایی، نقش مهمی در توسعه صادرات و حضور در بازارهای بین‌المللی دارند. بررسی‌های که توسط کارشناسان انجام شده‌ است، نشان می‌دهد که این صنعت هنوز به وضعیت بسامان مورد انتظار نرسیده است و می‌تواند از ظرفیت‌های بیشتری برخوردار باشد و نقش موثرتری بر توسعه اقتصادی و اجتماعی داشته باشد. شرکت‌های پایین دستی پتروشیمی با توجه به نوع خوراک صنعت مادر که شرکت پتروشیمی است، احداث می‌شوند تا وظیفه توزیع و صادرات آن را برعهده گیرند.

اهمیت صنایع پایین دستی پتروشیمی

صنایع پتروشیمی به دلیل تامین نیازهای داخلی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی دارند و به دلیل اینکه وظیفه این بخش از شرکت‌های وابسته به شرکت مادر، توزیع و صادرات محصولات است، از اهمیت بالایی برخوردار هستند. در صورتی که صنایع پایین دست مورد حمایت قرار نگیرند و توانایی برقراری ارتباط درست با مصرف کنندگان را نداشته باشند، عملکرد شرکت مادر تضعیف می‌شود و خود شرکت هم نمی‌تواند برای طولانی مدت فعالیتی داشته باشد. علاوه بر این مسائل، از دلایل دیگر اهمیت این صنایع پایین دستی می‌توان به مزایا زیر اشاره کرد.

• جلوگیری از خام فروشی
• افزایش صادرات غیر نفتی
• ایجاد ارزش افزوده بالا
• توزیع عادلانه ثروت در کشور
• توزیع و تقویت تعاونی در سطح ملی

دلایل عدم توسعه صنایع پایین دستی

اقداماتی زیادی می‌تواند از توسعه صنایع پایین دستی جلوگیری کند که یکی از مهم ترین آن‌ها خام فروشی به صورت مستقیم از مگاکارخانه‌ها است. صنایع پایین دست بسیار آسیب پذیر هستند و باید توسط دولت حمایت شوند. که این حمایت می‌تواند از طریق اقدامات زیر انجام شود.

1. ایجاد امنیت سرمایه گذاری
2. ایجاد زیرساخت‌ها
3. جلب سرمایه
4. جلوگیری از فروش خام مواد
5. و…

در صورتی که مشکل سرمایه و حمایت از طرف دولت در این صنایع پایین دستی حل شود، می‌توان اقدامات لازم جهت رفع موانعی چون تحریم‌ها و عدم وجود تکنسین ماهر انجام داد. با این کار علاوه بر توسعه و پیشرفت صنایع پایین دستی پتروشیمی، می‌توان از دانشجویان این رشته کمک گرفت و باعث رشد اشتغال زایی کشور شد.

اقدامات مهم در جهت توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی

همانطور که اشاره کردیم از دلایل مهمی که به توسعه این صنایع کمک می‌کند، حمایت‌های دولت است. اما علاوه بر آن،‌ اقدامات دیگر هم می‌تواند به توسعه این صنایع پایین دستی کمک کند که عبارتند از:

تکنولوژی

تکنولوژی یکی از اهرم‌های رشد صنعتی و اقتصادی کشور است که تحریم‌ها علیه ایران تاثیر زیادی بر آن داشته است. صنایع پایین دستی پتروشیمی باید تمام تلاش خود را در جهت خرید تکنولوژی‌های بروز و با کیفیت کنند تا بتوانند با تجهیزات و فناوری بهتری وارد سرمایه گذاری مشترک با خارجی‌ها شوند.

پردازش پتروشیمی ها شامل چه مراحلی است؟

پردازش پتروشیمی ها 5 مرحله دارد.

1. مواد اولیه همچون گاز متان
2. مواد اولیه شیمیایی اساسی همچون متانول
3. مواد شیمیایی واسطه / مشتقات همچون گلیسرین
4. محصولات تولیدی همچون پلاستیک
5. محصولات مصرفی همچون مبلمان از مراحل مهم تولید پتروشیمی همراه با نمونه تولیدی آن می باشد.

پتروشیمی های خوراک مایع و خوراک گازی چه پتروشیمی هایی هستند؟

حال که با اهمیت تولید پتروشیمی و مراحل تولید آن آشنا شدیم می توانیم به مقوله خوراک پتروشیمی بپردازیم. به طور کلی خوراک در اینجا ماده ای است که به ‌صورت خام و دست ‌نخورده، تغییریافته یا نیمه ‌تغییر یافته برای مصرف آماده می‌شود. خوراک در پتروشیمی تنها دو نوع خوراک گاز و خوراک مایع است. پتروشیمی هایی که از خوراک گاز استفاده می کنند تحت عنوان پتروشیمی های خوراک گازی و پتروشیمی هایی که از خوراک مایع استفاده می کنند تحت عنوان پتروشیمی های خوراک مایع از آنها یاد می شود.

در ایران و بخصوص در بازار سرمایه ایران بیشتر پتروشیمی ها از خوراک گازی به عنوان ماده اولیه تولید محصولات خود استفاده می کنند. خود خوراک گازی به دو نوع خوراک گاز متان و خوراک گاز اتان تقسیم می شود. الفین ها یعنی اتیلن، پروپیلن، پلی اتیلن و پلی پروپیلن محصولاتی هستند که عمدتاً از گاز اتان و یا از فرآورده های نفتی مایع یعنی نفتا، پروپان، بوتان، رافینیت و … تولید می شوند. واحدهایی همانند پتروشیمی جم از خوراک ترکیبی یعنی مایع یا گاز استفاده می کنند؛ اما واحدهایی که محصول اصلی آن ها متانول، آمونیاک و اوره است، بیشتر از گاز متان استفاده می کنند؛ واحدهایی همانند پتروشیمی زاگرس تنها از خوراک گازی بهره می برند. بعضی پتروشیمی ها همانند پتروشیمی بندر امام تنها از خوراک مایع استفاده می کنند.

چرا قیمتگذاری خوراک پتروشیمی ها چالش برانگیز است؟

موضوع قیمت گذاری خوراک پتروشیمی ها تاثیر به سزایی در روند سودآوری پتروشیمی ها دارد و به چالشی اساسی در این صنعت و بازار سرمایه تبدیل شده است. فرمول قیمتگذاری پتروشیمی های خوراک مایع ثابت و مشخص است و چالش اساسی در قیمتگذاری خوراک گاز پتروشیمی هاست. هم ‌اکنون قیمت خوراک مجتمع‌های پتروشیمی که از خوراک مایع استفاده می‌کنند معادل 95 درصد بهای محموله‌های صادراتی نفت تعیین شده است. در نتیجه حاشیه سود پتروشیمی های خوراک مایع مشخص و تعریف شده می باشد و کمتر از بابت نرخ دچار نوسان می شود و عموماً حاشیه سود پتروشیمی های خوراک مایع کمتر از حاشیه سود پتروشیمی های گازی است. نوسانات حاشیه سود این شرکتها عمدتاً به دلیل تغییرات قیمت نفت و ارز باز می گردد.

پتروشیمی الفینی چیست؟

یکی از مهمترین محصولات پتروشیمی در دنیا گروه محصولات الفینی است که فرآیندهای متنوعی برای تولید آن در جهان وجود دارد. اهمیت این گروه از محصولات باعث شده فناوری های زیادی برای تولید این محصولات به وجود بیاید.

ترکیبات موجود در نفت خام به 4 دسته تقسیم می شود:

1- پارافین ها

2- الفین ها

3- نفتا

4-آروماتیک ها

الفین ها به دلیل واکنش پذیر بودن ترکیباتشان محصولات متنوعی را شامل می شوند.

الفین های سبک بیش از 60 درصد از تولیدات مواد پایه پتروشیمی در دنیا به خود اختصاص داده اند و به دلیل کاربرد بسیار متنوع محصولات الفینی در زندگی روزمره، تقاضای این دسته از محصولات در دنیا همواره رو به افزایش است.

تمامی محصولات پتروشیمی از پایه 7 ماده اصلی به تولید می رسند، این هفت محصول پایه عبارتند از:

1- اتیلن

2- پروپیلن

3- متانول

4- زایلن

5- بنزن

6- تولوئن

7- بوتادین

از هفت محصول پایه اصلی پتروشیمی سه محصول یعنی پروپیلن، اتیلن و بوتادین جزء محصولات الفینی هستند که مجموعا سهم 57 درصدی را از محصولات پایه تولیدی در دنیا را شامل می شود.

لوله های آب، انواع پلیمرها برای مصارف پزشکی، انواع محصولات مورد استفاده بسته بندی، قطعات لازم در صنایع خودرو سازی و بسیاری از اشیائی که ما به اسم پلاستیک آنها را می شناسیم بر پایه اتیلن و پلی اتیلن ها هستند که همه آنها الفینی هستند.

در دنیا به سه روش الفین های سبک را تولید می کنند:

1- ذغال سنگ

2- گاز طبیعی

3- نفت خام

مهم‌ترین چالش‌های صنعت پتروشیمی:

• عدم یکپارچگی سیستم‌های اتوماسیون صنعتی DCS با برنامه‌ریزی تولید
• عدم امکان محاسبه دقیق بهای تمام شده به‌صورت لحظه‌ای و واقعی مرحله‌ای
• سیستم کدینگ MESC که ممانعت کافی از وجود کدهای تکراری نمی‌کند
• توقفات پرهزینه در تولید

پیچیدگی‌های صنعت پتروشیمی:

• تغییرات لحظه‌ای شرایط تامین، تولید و جهانی بودن قیمت فروش محصولات
• گستردگی و حساسیت بسیار بالای کالاها، قطعات انبار و سیستم کدینگ MESC
• عدم شفافیت استانداردهای ایمنی محیط زیست، بهداشت و انرژی
• پیچیدگی‌های متریال بالانس تولید و عدم استفاده بهره‌ور از اطلاعات DCS
• پیچیدگی در عرضه محصولات پتروشیمی در بازارهای داخلی و بین‌المللی

راهکار ERP در صنعت پتروشیمی و ERP صنعت نفت و گاز:

• وجود موتورهای برنامه‌ریزی پیشرفته برای کلیه‌ی منابع سازمان شامل برنامه‌ریزی تولید، فروش، مواد، بودجه و منابع انسانی در Focus ERP امکان پاسخگویی به تغییرات را فراهم می‌آورد
• امکان اتصال به سیستم‌های اتوماسیون صنعتی و کنترل Real Time تولید
• استفاده از اطلاعات درلحظه و واقعی استخراج شده از سیستم‌های اتوماسیون صنعتی جهت محاسبه بهای‌تمام شده
• امکان محاسبه خودکار متریال بالانس تولید
• ابزار قدرتمند کدینگ خودکار کالا جهت جلوگیری از ورود کدهای تکراری
• پوشش کامل فرآیندهای نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه (PM)، اضطراری (EM)، فرضت محور (CBM) و تاثیرات سیستماتیک آن بر برنامه تولید
• پایش به‌لحظه عوامل بحرانی توقفات
• ردگیری و رصد شاخص‌های کلیدی عملکرد KPI صنعت به صورت به‌لحظه در داشبوردهای مدیریتی
• پوشش کامل فرآیندها و استانداردهای HSE
• مدیریت TSRها و پروژه‌های EPC، PC و EPCC

چشم‌انداز صنعت پتروشیمی در جهان

طبق مطالعات انجام شده در سایت statista، انتظار می‌رود که ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی در سراسر جهان تا سال 2030 از سه میلیارد تن فراتر رود، در حالی که این مقدار در سال 2020 برابر با 2.2 میلیارد تن بود.

چشم‌انداز صنعت پتروشیمی ایران تا سال 1404

کشور ایران از لحاظ ذخایر نفت در جایگاه چهارم دنیا، بعد از ونزوئلا، عربستان و کانادا قرار دارد. پس از نظر منابع، محدودیتی برای تحقق اهدافش نیست، اما چندین سال است که مانعی بزرگ بر سر راه ما قرار دارد و آن هم تحریم‌ها است. در حال حاضر سایر شرکت‌ها و موسسات بین‌المللی به‌دلیل سطح بالای ریسک سرمایه‌گذاری در ایران و سختی انتقال وجوه نقد، مبادلات خود را با ایران محدود کرده‌اند، در نتیجه میزان درآمدهای نفتی و غیرنفتی کاهش یافته است. بنابراین تحقق این برنامه‌ریزی‌ها بستگی به بهبود روابط ما با سایر کشورها دارد.

از طرف دیگر مواردی مثل رکود اقتصادی، تعطیلی کسب و کارها به دلیل شرایط ناشی از شیوع کرونا معضلات اقتصادی را افزایش داده است. همچنین افزایش نرخ ارز و تورم، قدرت خرید و تامین مواد اولیه را برای برخی صنایع کوچک دشوار کرده است.

علاوه‌بر روابط خارجی، شرایط و سیاست‌گذاری‌های داخلی مثل چگونگی خصوصی‌سازی، کمبود برق در تابستان‌ و کمبود گاز در فصول سرد و… بر مشکلات این صنعت اضافه کرده است. توسعه صنعت پتروشیمی، از خام‌فروشی جلوگیری می‌کند و ارز آوری بیشتری برای کشور خواهد داشت.