صنعت پتروشیمی ایران
صنعت پتروشیمی ایران در سال 1342 و با تاسیس مجتمع کود شیمیایی مرودشت شیراز شکل گرفت . پس از آن صنعت PVC  و سپس پتروشیمی آبادان به عنوان اولین تولیدکننده محصول پلیمری راه اندازی شد.
صنعت پتروشیمی از جمله صنایع مطرح در چند دهه گذشته می باشد که توجه خاص کشورها به این صنعت موجب رونق و فراگیری آن در جهان شده است و در حال حاضر این صنعت سومین صنعت بزرگ جهان پس از صنایع غذایی و خودروسازی محسوب می‌شود. ایران نیز به ‌عنوان چهارمین تولیدکننده نفت جهان و با دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، ۸۰ درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت و گاز تامین می‌کند و امیدوار است که تا پایان دهه جاری ۱۴ درصد از بازار جهانی پتروشیمی را ازآن خود کند و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خود را به ۲۳ میلیون تن در سال افزایش دهد.

فعالیت صنعت پتروشیمی در 5 دهه

طی 5 دهه فعالیت این صنعت در کشور، تعداد کمی از واحدهای آن در سال­های پیش از انقلاب اسلامی و بخش غالب آن پس از پایان جنگ و طی برنامه­ های توسعه 5 ساله احداث شده ­اند.
مرحله گسترش اولیه شرکت ملی صنایع پتروشیمی که توسعه صنعت را شامل می شد در قالب سه برنامه عمرانی در سالهای ۱۳۴۲ تا ۱۳۶۵ اجرا شد که حاصل آن تامین نیاز داخلی به کودهای شیمیایی ومواد پایه پتروشیمیایی و شیمیائی و احداث مجتمع های پتروشیمی متعدد از جمله بندرامام که به ایران ـ ژاپن معروف شد، فارابی (ایران نیپون)، خارک، پازارگاد، کربن اهواز (ایران )، رازی (شاهپور) و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز بود. روند رشد و توسعه این صنعت طی سال­های اخیر، به دلیل بروز مسائلی چون تحریم­ها و به تبع آن چالش­های تأمین تکنولوژی و منابع مالی، به کندی در حال انجام  می­باشد.
شدت گرفتن تحریم‌ها از اواسط دهه ۱۳۸۰ خورشیدی و چالش‌های داخلی صنعت پتروشیمی همچون نحوه خصوصی سازی و قیمت خوراک و مسایلی از این دست، توسعه این صنعت را با دست اندازهای جدی مواجه ساخت. با این وجود مزیت‌های بی بدیل توسعه صنعت پتروشیمی در ایران که در دسترسی به خوراک کافی، منابع آب و مبادی صادراتی مناسب خلاصه می‌شود، موجب شد تا همچنان پتروشیمی ایران رتبه دوم منطقه را در اختیار داشته باشد و در جلوگیری از خام فروشی در کشور نیز نقش مهمی ایفا کند.

صنعت پتروشیمی، (Petrochemical industry) بخشی از صنایع شیمیایی است که فراورده‌های شیمیایی را از نفت یا گاز طبیعی تولید می‌کند. البته برخی از ترکیبات شیمیایی ساخته‌ شده از نفت و گاز از سایر سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ یا منابع تجدیدپذیر مانند ذرت، میوه خرما یا نیشکر نیز به‌دست می‌آیند.

همانطور که به آن اشاره شد، صنعت پتروشیمی کشور با راه اندازی پتروشیمی مرودشت در سال ۱۳۴۲ در ایران پایه گذاری شد و در ابتدا به عنوان زیر مجموعه وزارت صنعت وقت کار خود را آغاز کرد اما به تدریج و با توجه به وابستگی صنعت پتروشیمی به خوراک تامینی وزارت نفت با تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان زیر مجموعه شرکت نفت، مدیریت صنعت پتروشیمی به وزارت نفت منتقل شد و براساس اسناد موجود شرکت ملی صنایع پتروشیمی در ۹ دی ماه ۱۳۴۳ تاسیس شد و ۹ دی ماه امسال ۵۰ سال از تاسیس این شرکت می گذرد و با توجه به اهمیت این صنعت در کل کشور، نقش مهم آن در توسعه مناطق گوناگون کشور، ایجاد اشتغال و درآمدهای ارزی و به خصوص با توجه به اینکه صنعت پتروشیمی عملا نماد توسعه صنعتی ایران بعد از انقلاب محسوب می شود، روزی در تاریخ کشورمان به عنوان روز ملی صنعت پتروشیمی ثبت گردید.

ظرفیت تولید مجتمع­های پتروشیمی کشور در حال حاضر حدود 60 میلیون تن است که بخش عمده این ظرفیت شامل محصولات پتروشیمیایی و بخش دیگر نیز شامل محصولات جانبی پالایشی مانند پروپان و بوتان، برش­های سبک و سنگین هیدروکربنی و مواد غیر هیدروکربنی مانند گوگرد است.

تولید صنعت پتروشیمی کشور تا پایان سال 1393 با توجه به عملکرد 9 ماهه اول سال، در حدود 42 میلیون تن با راندمان متوسط تولید70 درصد برآورد شده است. عمده ­ترین عامل این بازدهی کم، کمبود خوراک­های مورد نیاز مجتمع­ها است.
صنعت پتروشیمی ایران در اوج تحریم‌ها بیش از ۵۴ میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته‌ و به‌طور میانگین سالانه ۸۰ درصد درآمد صادراتی این صنعت از طریق سامانه نیما به چرخه اقتصاد کشور بازگشته است.
توسعه صنعت پتروشیمی یکی از مهمترین مصادیق جلوگیری از خام فروشی است. اهمیت تبدیل نفت و گاز به فرآورده های مختلف، از موضوعاتی است که همواره در دهه های گذشته بر آن تاکید شده است.
البته این نکته را نباید نادیده انگاشت که ترغیب به توسعه تبدیل نفت و گاز به فرآورده های مختلف از جمله پتروشیمی لزوما به معنای توقف کامل خام فروشی نیست. هم صادرات نفت و هم صادرات گاز همواره از جمله اهرم های استراتژیک اقتصادی – دیپلماتیک در جهان بوده اند و کشورهایی که حضور قدرتمندی در بازارهای جهانی نفت یا گاز دارند، از این اهرم همواره به سود خود استفاده کرده اند؛ کما اینکه روسیه در حوزه صادرات گاز و عربستان در حوزه صادرات نفت، به اهمیت این موضوع به خوبی واقف هستند.

نقش صنعت پتروشیمی در تولید و اشتغال‌زایی

با توجه به این که صنعت پتروشیمی در میان 71 بخش اقتصادی ایران دارای جایگاه ششم است، این صنعت نقش پررنگی در اقتصاد، تولید و اشتغال دارد. همچنین، به دلیل صادرات بخش عمده این محصولات، صنعت پتروشیمی در ارز آوری و رونق سیستم بانکی نیز نقش ارزنده‌ای ایفا می‌کند.

علاوه‌بر این، صنایع دیگر همچون بیمه، حمل و نقل، صنایع تکمیلی و… نیز تحت تاثیر صنعت پتروشیمی هستند و از آن تغذیه می‌کنند. در نتیجه، صنعت پتروشیمی می‌تواند بخش خدمات و سایر بخش‌های اقتصاد را نیز درگیر کند و موجب رشد و توسعه آنان شود.

تاثیر تولید و صادرات محصولات پتروشیمی بر اقتصاد

از آنجا که اقتصاد ایران مبتنی بر صادرات نفت و گاز است و این مسئله ممکن است به ضربه‌پذیری اقتصاد منجر شود، افزایش صادرات محصولات پتروشیمی نقش به‌سزایی در جلوگیری از این ضربه‌پذیری خواهد داشت. بعلاوه، مواد اولیه بسیاری از بخش‌های اقتصاد را محصولات تولید شده در صنعت پتروشیمی، تشکیل می‌دهند، در نتیجه تولید و صادرات این مواد همواره حائز اهمیت بوده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

با تزریق درامدهای پتروشیمی به بانک‌ها، امکان پرداخت وام به مردم و تولیدکنندگان فراهم می‌شود، از این رو بانک‌ها نیز وارد این حوزه شده‌اند و در صنعت پتروشیمی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. برخی وزارتخانه‌ها نیز نظیر وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی چندین شرکت‌ و کارخانه در حوزه محصولات پتروشیمی تاسیس کرده‌اند.

وابستگی صنایع مختلف به پتروشیمی نشان‌ دهنده جایگاه گسترده و مهم این صنعت در اقتصاد ایران پس از نفت است.

صنعت پتروشیمی با تامین مواد اولیه و نهاده‌های بخش‌های اقتصادی مختلف و داشتن کمترین وابستگی به سایر بخش‌های اقتصاد کشور، موجب افزایش رشد سالیانه ارزش افزوده و افزایش میزان صادرات نفتی شده است که همه این‌ها در نهایت به تحقق یافتن اهداف برنامه‌های توسعه کشور منجر می‌شود. از این رو، علاوه بر توسعه و تولید محصولات پایین دست در این صنعت، باید سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش افزایش یابد.

تاثیرات حذف تولید محصولات پتروشیمی بر اقتصاد کشور

بر اساس مطالعات انجام شده در مرکز پژوهش‌های مجلس، دریافتی اقتصاد کشور در صورت حذف تولید محصولات پتروشیمی به میزان 88/3 درصد کاهش می‌یابد.

مواد اولیه بخش‌هایی نظیر ساخت کک، تعمیر وسایل نقلیه، تولید کالاهایی نظیر لاستیک و پلاستیک، پاک‌کننده‌ها، دارو، رنگ، فراورده‌های حاصل از تصفیه، خدمات برق، حمل و نقل جاده‌ای، سوخت‌های هسته‌ای، بخش‌های کشاورزی، ساختمان‌سازی و تولید وسایل نقلیه موتوری را محصولات پتروشیمی تشکیل می‌دهند و در صورت حذف تولید محصولات پتروشیمی، این صنایع با ضرر و زیان جدی مواجه خواهند شد.

عربستان; رقیب منطقه ای ایران

مرکز پژوهش های مجلس طی یک بررسی پیش بینی کرده بود که عربستان با توجه به اقدامات مثبتی که در صنعت پتروشیمی خود انجام داده، در آینده می تواند جایگاه بهتری را در زمینه پتروشیمی نسبت به سایر کشورهای منطقه داشته باشد. صنعت پتروشیمی عربستان  یکی از رقبای مهم منطقه ای پتروشیمی ایران محسوب می شود. به گزارش آن مرکز یکی از دلایل موفقیت صنعت پتروشیمی عربستان، وجود برنامه های 5 ساله برای توسعه صنعتی در این کشور و بالا بردن سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی تا حد 70 درصد و ایجاد شهرهای صنعتی جبیل و ینبع است که از جمله دستاوردهای این برنامه های پنج ساله بوده است.

شرکت سعودی آرامکو، جبیل و ینبع و سابیک از جمله شرکت های مهم صنعت پتروشیمی این کشور هستند.به عنوان مثال، شهر صنعتی جبیل در این کشور دارای 160 شرکت صنعتی  بیش از 70 هزار ساکن تمام وقت است. این شرکت به تنهایی بیش از 7 درصد از تولید ناخالص داخلی عربستان را تشکیل می دهد. همچنین شرکت سابیک به عنوان یکی از صنایع مهم در پتروشیمی عربستان، در سال 2016 موفق به کسب رتبه چهارم در بین شرکت های شیمیایی جهان شده است.

آرامکو در بین کمپانی های نفتی جهان دارای بالاترین حجم تولید و همچنین بالاترین میزان ذخایر نفتی است. شرکت آرامکو در سال 2016 به طور متوسط روزانه 10.5 میلیون بشکه نفت تولید کرده است. اما یکی از ویژگی های صنعت پتروشیمی عربستان، وجود مشوق های خوب برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی در این صنعت بوده و روند ورود شرکت های مختلف برای سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی این کشور تسهیل شده است.از جمله آنکه شرکت های مهمی مانند شورون فیلیپس، داو و سامیتومو در صنعت پتروشیمی این کشور حضور دارند.

توجه به صنعت پتروشیمی یکی از برنامه های سعودی ها بوده و قصد دارند سهم این صنعت از 16 درصد در سال 2015 را به 50 درصد در سال 2030 برسانند.در عربستان سازمان خاصی تحت عنوان اداره سرمایه گذاری عمومی عربستان سعودی تاسیس شده تا به سرمایه گذاران خارجی در مورد ثبت و راه اندازی کسب و کار آنها تا 30 روز بعد از ارائه درخواست، تضمین داده می شود.صادرات مواد شیمیایی و پلاستیک در سال 2016، حدود 60 درصد از صادرات غیرنفتی این کشور را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر عربستان سعودی قصد دارد با برنامه های افزایش تولید داخلی و خارجی و گسترش صادرات خود، طی چند سال آینده به یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی پتروشیمی تبدل شود. اجرای این برنامه ها با چشم انداز صعودی 2030 این کشور همسو است که یک طرح دولتی برای کاهش وابستگی عربستان به نفت، متنوع سازی اقتصاد آن و توسعه بخش های خدمات عمومی است.

هدف اصلی این طرح، ایجاد شرایط برای توسعه صنعت پتروشیمی عربستان و افزایش رقابت آن در صحنه بین الملل است. این اهداف از طریق افزایش قابل توجه صادرات محصولات پتروشیمی سعودی ها به بازارهای خارجی محقق خواهد شد.اواخر سال 1398 سعودی ها بیش از 2 میلیارد دلار سرمایه گذاری جدید در صنایع پتروشیمی خود را در دستور کار قرار داده اند که شامل یک کارخانه پلی اکریل آمید و یک پروژه آمونیاک در منطقه الجبیل بوده است. این سرمایه گذاری، با همکاری 5 شرکت خارجی یعنی باسف آلمان، رویال داچ شل، میتسوی ژاپن، SNF فرانسه و گروه متالورژی پیشرفته هلندی AMG صورت گفته است.

برخی محصولات تولیدی پتروشیمی های کشور

محصولات پایه الفین و پلیمر

الفین ها شامل ترکیبات دو کربنه (مثل اتیلن)، سه کربنه (مثل پروپیلن) و چهار کربنه ( مثل بوتادین و بوتیلن) می باشند. الفین های سبک بیش از 60 درصد از سهم تولید از پتروشیمی را در کل دنیا به خود اختصاص داده اند. پر مصرف ترین ماده پایه صنعت پتروشیمی در دنیا اتیلن است. این هیدروکربن که دارای نسبت اتم هیدروژن به کربن دو است، به عنوان سبک ترین الفین محسوب میشود.
خوراک اصلی واحد الفین نفتای سبک و سنگین نام دارد که از طریق خطوط انتقال و یا تانکرهای حمل نفتا از پالایشگاه تأمین می شود.

پلی اتیلن

پلی اتیلن پرمصرفترین پلیمر در دنیا از دسته ترموپلاستیک ها و متعلق به خانواده پلی اولفین هاست و نمایان گر بزرگترین گروه از ضایعات پلاستیکی می باشد.این پلیمر کاربرد فروانی در صنعت بسته بندی دارد.برای مثال کیسه ها و دبه ها. بطری های شیر. قاشقهای پلاستیکی در آشپزخانه را می توان نام برد. این پلیمر از طریق پلیمریزاسیون رادیکالی اتیلن تولید میشود.

پلی پروپیلن PP

پلی پروپیلن  دومین ترموپلاستیک پرمصرف از خانواده پلی اولفین هاست. در مقایسه با پلی اتیلن دارای استحکام ضربه ای کمتر ولی دمای کاربری بالاتر و استحکام کششی بیشتر است. پلی پروپیلن یک از پلیمرهای با کارآیی متنوع است که در تولید قطعات مختلف پلاستیکی ͵صنعت خودرو )تزئینات داخلی ͵پروانه ها( و هم چنین در صنعت الیاف )چمن های مصنوعی طناب ضد پوسیدگی( کاربرد دارد.

آروماتیک ها

پارازایلین، ارتوزایلین، بنزن و تولوئن محصولات تولیدی واحد آروماتیک است. محصول پارازایلین در تولید الیاف مصنوعی، رزین‌ها، پلی‌استرها و پلی‌اکریل‌ها استفاده می‌شود. محصول بنزن در تولید استایرن، مواد اولیه شوینده‌ها، نرم‌کننده‌ها، حشره‌کش‌ها و رنگ‌ها استفاده می‌شود. محصول ارتوزایلین برای ساخت نرم‌کننده‌ها، سموم دفع‌آفات و رنگ به کار می‌رود.

بنزن

بنزن سبک‌ترین آروماتیک است. مهم‌ترین کاربرد آن در تولید استایرن، مواد اولیه لاستیک‌ها و در تولید LAB و مواد اولیه شوینده‌ها است.

پارازایلین و ارتوزایلین

زایلن‌ها در رتبه دوم میزان تولید و مصرف آروماتیک‌ها بعد از بنزن قرار دارند. زایلن‌های تولیدی، ۸۲درصد به پارازایلین، ۶ درصد به ارتوزایلین و یک درصد به متازایلین و ۱۱درصد مابقی به دیگر ترکیبات تبدیل می‌شود.

تولوئن

یکی از کاربردهای عمده این ماده، استفاده از آن به‌عنوان حلال در صنایع مختلف از جمله رنگ و رزین است.

شرکت های مهم فعال در تولید الفین و پلیمر و آروماتیک شامل پتروشیمی مارون، پارس، آریا، نوری، جم، امیرکبیر، تندگویان، شازند، بوعلی سینا، پلی پروپیلن جم، غدیر، پتروشیمی قاعد بصیر، پتروشیمی آبادان، پتروشیمی اصفهان، صنایع پتروشیمی تخت جمشید است.